Գրիգը՝ կյանքով լի տղան․ «Միեւնույնն է՝ ինքը կյանքը տվող էր էս հայրենիքի համար»

Գրիգի ձիու՝ Միրաժի նկարը փակցված է նրա սենյակի պատին։ Այն նվիրել էր ձիարշավարանի ընկերներից մեկը։ Գրիգը դեռ 4-րդ դասարանից զբաղվում էր ձիասպորտով։ Միրաժի հետ նրանք մասնակցում էին մրցումների եւ մրցանակներ շահում։ Միրաժը գուցե այդպես էլ չիմանա, որ Գրիգն այլեւս չի վերադառնա։

Գրիգոր Ղազարյանի՝ Գրիգի սենյակում ամեն ինչ պահպանվել է գրեթե այնպես, ինչպես նա էր դասավորել 2019-ին բանակ զորակոչվելուց առաջ։ Առաջին հայացքից բազմազան նախասիրությունները, կարծես, ներդաշնակ հյուսվում են։ Պահարանում կրակայրիչների, ժամացույցների հավաքածուներն են, համակարգչի մեջ՝ ազգագրական երգերով թղթապանակները։ Նա անընդհատ էր լսում այդ երգերը, անգամ երբ հանրային տրանսպորտում էր։ Գրիգորը նաեւ պարում էր ու երբեմն պարի դասընթացներ էր վարում մարզերում։

Զգեստապահարանում խնամքով պահվում են Գրիգորի սկաուտական զգեստը, փողկապները, արշավների ուսապարկը, ջրի տարան, որ նոր էր գնել։ Սենյակում կենդանությունն ու աշխուժությունն այնքան շատ է, որ իրերը նայելիս ժպտում ենք, եւ անցյալ ժամանակաձեւը խաբկանք է թվում այստեղ։ Այնպիսի զգացողություն է, որ Գրիգն ուր որ է ներս է մտնելու՝ զարմացած նայելով իր անձնական տարածք ներխուժած անծանոթներիս։

Գրիգի մայրը՝ Ֆլորա Վերդյանը, սեղանից մի կապոց է վերցնում եւ մեզ պարզում։ Տղան 11 տարեկան էր, երբ առաջին անգամ Արցախ էր գնացել։ Ղազանչեցոց եկեղեցում մորը խնդրել էր իր համար Շուշվա արխիվային լուսանկարներ գնել։ Մայրը սկզբից խորհուրդ էր տվել գունավոր, ժամանակակից Շուշիի նկարները վերցնել, բայց որդին հրաժարվել էր։ Դեռ մանկությունից Գրիգորն ընտանիքի հետ շրջել է Հայաստանում ու Արցախում։

Զորակոչվելուց առաջ՝ 2019-ի ամռանը, Պոլիտեխնիկ ընդունվելու քննություններ էր հանձնել, եւ ծառայության մեջ էր, երբ իմացել էր ընդունվելու մասին․ ցուցակներն այդ ժամանակ էին կախել։  

Հյուրասենյակի անկյունում Գրիգի լուսանկարներն են։ Մայրը դրանք հավաքել էր ընկերներից, ովքեր այսօր էլ հաճախակի են այցելում այս տուն։

Գրիգորը երեք որդիներից կրտսերն է՝ Գառնիկից եւ Գեւորգից հետո։ Ծառայության առաջին երեք ամիսներն անցկացրել է ՀՕՊ ուսումնական զորամասում, ինչից հետո տարել էին «Եղնիկներ»։ Մայրն ասում է՝ բանակն ու Արցախն առաջնահերթ էին Գրիգի համար։

Հայրը՝ Լեւոն Ղազարյանը, ասում է, որ ամեն երեկո որդին զանգում էր։ Ասում էր, որ կարոտել է։ «Հարցնում էի՝ ո՞նց ես, տղերքը ո՞նց են։ Ասում էի՝ մեր ժողովրդի հույսը մեր զինվորն ա, տղա ջան, ընկերներիդ էլ բացատրի։ Դա էր մեր խոսակցության հիմնական թեման»,- հիշում է Լեւոն Ղազարյանը։ Կինը հավելում է, որ բանակում Գրիգը սկսել էր շատ կարդալ։ Մի անգամ զանգել էր, ռուսերեն էր սկսել խոսել ու բացատրել, թե ուզում է ռուսերենի շեշտադրությունը ստուգել։

Դեպի Մարտակերտ էին գնացել Ասկերանով։ Երբ այդ քաղաքն անցել էին, թշնամու ԱԹՍ-ներն սկսել էին պտտվել երկնքում՝ խուճապ առաջացնելով ավտոբոսում։ «Տեղանքն անծանոթ էր բոլորիս։ Ավտոբուսի մեջ պանիկա սկսվեց, շոֆերը դռները բացեց, ժողովուրդը ցրվեց, վախենում էին, որ ԱԹՍ-ները կխփեն։ Մի քանի հոգի սկսեցին, թե բա մեզ բերել են էստեղ, ու ոչ մեկ չկա։ Փոխգնդապետին ասում եմ՝ հավաքի ժողովրդին, չի կարելի կանգնել։ Ինքն էլ թե՝ ես ի՞նչ փոխգնդապետ, ռազմագիտության դասատու եմ եղել։ Ես էլ ասում եմ՝ բանակում իսկի չե՞ս ծառայել։ Հետներս երկու հոգի էլ կային, մեկը՝ թոշակի անցած փոխգնդապետ Նշանը, որ պատերազմից հետո մահացավ, մի կապիտան եւ ես, որ մեջներից ամենացածրն էի կոչումով՝ ավագ լեյտենանտ։ Էս երեք հոգով ասեցինք՝ էսպես չի լինի։ Մի քանի հոգու առաջարկեցինք՝ եթե չեք գալիս, այ էս ճանապարհը բռնեք, ոտքով գնացեք Ստեփանակերտ։ Մեկ էլ թե ինչ մտածեցին, եկան, նստեցին ավտոբուս։ Վերջը եկանք-հասանք Մարտակերտ։ Չգիտեինք, թե 5-րդ պաշտպանականը (Մարտակերտի գունդը - «Հետք») որտեղ է։ Ձեռներս մի փետ էլ չկար։ Գնացինք էս փողոց մտանք, էն փողոց։ Հասանք քաղաքի կենտրոն, ասեցինք՝ ի՞նչ արած, կարող ա՞ թուրքերը մտել են, քաղաքը վերցրել, չգիտենք։ Մեկ էլ տեսնում ենք մի բուդկայում լամպ է վառվում։ Ծեծեցի դուռը, մի բիձա բացեց, ասեցի՝ բա ո՞ւր են զինվորականները, ասեց՝ պոլկ գնացեք, էս կողմի վրա։ Էդտեղ մի սարսափելի վիճակ էր՝ լրիվ բամբիտ արած, 28 հոգի զոհ կար։ Էն էլ ինչ էրեխեք՝ 2-3 ամսվա ծառայողներ»,- մանրամասն պատմում է Լեւոն Ղազարյանը։

Այդ ժամանակ մտել էին մի շենքի նկուղ, որտեղ լույս չկար, փոշի-կեղտի մեջ վիրավոր տղաներ էին։ Կամավորականների ունեցածը 4 շիշ «Պեպսի» էր, որը գնել էին Գորիսում, ու արդեն սարսափելի քաղցած էին։ Բայց ըմպելիքները թողել էին վիրավոր տղաներին եւ դուրս եկել նկուղից։ «Դուրս ենք գալիս՝ ո՛չ ավտոբուստը կա, ո՛չ փոխգնդապետը։ Մնացել ենք անտեր։ Մտա շտաբ, ասեցի՝ մենք եկել ենք, 17 հոգի ենք, մեր առաջադրանքը, խնդիրները տվեք։ Գրանցվեցինք, ֆորմաները ստացանք, բայց ոչ մեկիս հագով չէր, ասեցինք՝ պետք չի, ավտոմատները բերեցին։ Ավտոմատը 1952 թվի էր, աստված գիտի, թե ինչքան էին կրակել»,- ասում է կամավորականը։ «Ուրալ» մեքենայով շարժվել են դեպի Մարտակերտ-Թերթեր սահմանագիծ։ Այդ ընթացքում անընդհատ զանգում էր Գրիգորին, բայց զանգերին պատասխանող չկար։ Գեւորգի հետ մի անգամ կարողացել էր խոսել, որդին ասել էր, որ ամենաբարձր կետում են, եւ կապը կտրվել էր։ Գեւորգենք Մռավ լեռան վրա էին։

Դեպի Մարտակերտ էին գնացել Ասկերանով։ Երբ այդ քաղաքն անցել էին, թշնամու ԱԹՍ-ներն սկսել էին պտտվել երկնքում՝ խուճապ առաջացնելով ավտոբոսում։ «Տեղանքն անծանոթ էր բոլորիս։ Ավտոբուսի մեջ պանիկա սկսվեց, շոֆերը դռները բացեց, ժողովուրդը ցրվեց, վախենում էին, որ ԱԹՍ-ները կխփեն։ Մի քանի հոգի սկսեցին, թե բա մեզ բերել են էստեղ, ու ոչ մեկ չկա։ Փոխգնդապետին ասում եմ՝ հավաքի ժողովրդին, չի կարելի կանգնել։ Ինքն էլ թե՝ ես ի՞նչ փոխգնդապետ, ռազմագիտության դասատու եմ եղել։ Ես էլ ասում եմ՝ բանակում իսկի չե՞ս ծառայել։ Հետներս երկու հոգի էլ կային, մեկը՝ թոշակի անցած փոխգնդապետ Նշանը, որ պատերազմից հետո մահացավ, մի կապիտան եւ ես, որ մեջներից ամենացածրն էի կոչումով՝ ավագ լեյտենանտ։ Էս երեք հոգով ասեցինք՝ էսպես չի լինի։ Մի քանի հոգու առաջարկեցինք՝ եթե չեք գալիս, այ էս ճանապարհը բռնեք, ոտքով գնացեք Ստեփանակերտ։ Մեկ էլ թե ինչ մտածեցին, եկան, նստեցին ավտոբուս։ Վերջը եկանք-հասանք Մարտակերտ։ Չգիտեինք, թե 5-րդ պաշտպանականը (Մարտակերտի գունդը - «Հետք») որտեղ է։ Ձեռներս մի փետ էլ չկար։ Գնացինք էս փողոց մտանք, էն փողոց։ Հասանք քաղաքի կենտրոն, ասեցինք՝ ի՞նչ արած, կարող ա՞ թուրքերը մտել են, քաղաքը վերցրել, չգիտենք։ Մեկ էլ տեսնում ենք մի բուդկայում լամպ է վառվում։ Ծեծեցի դուռը, մի բիձա բացեց, ասեցի՝ բա ո՞ւր են զինվորականները, ասեց՝ պոլկ գնացեք, էս կողմի վրա։ Էդտեղ մի սարսափելի վիճակ էր՝ լրիվ բամբիտ արած, 28 հոգի զոհ կար։ Էն էլ ինչ էրեխեք՝ 2-3 ամսվա ծառայողներ»,- մանրամասն պատմում է Լեւոն Ղազարյանը։

Այդ ժամանակ մտել էին մի շենքի նկուղ, որտեղ լույս չկար, փոշի-կեղտի մեջ վիրավոր տղաներ էին։ Կամավորականների ունեցածը 4 շիշ «Պեպսի» էր, որը գնել էին Գորիսում, ու արդեն սարսափելի քաղցած էին։ Բայց ըմպելիքները թողել էին վիրավոր տղաներին եւ դուրս եկել նկուղից։ «Դուրս ենք գալիս՝ ո՛չ ավտոբուստը կա, ո՛չ փոխգնդապետը։ Մնացել ենք անտեր։ Մտա շտաբ, ասեցի՝ մենք եկել ենք, 17 հոգի ենք, մեր առաջադրանքը, խնդիրները տվեք։ Գրանցվեցինք, ֆորմաները ստացանք, բայց ոչ մեկիս հագով չէր, ասեցինք՝ պետք չի, ավտոմատները բերեցին։ Ավտոմատը 1952 թվի էր, աստված գիտի, թե ինչքան էին կրակել»,- ասում է կամավորականը։ «Ուրալ» մեքենայով շարժվել են դեպի Մարտակերտ-Թերթեր սահմանագիծ։ Այդ ընթացքում անընդհատ զանգում էր Գրիգորին, բայց զանգերին պատասխանող չկար։ Գեւորգի հետ մի անգամ կարողացել էր խոսել, որդին ասել էր, որ ամենաբարձր կետում են, եւ կապը կտրվել էր։ Գեւորգենք Մռավ լեռան վրա էին։

«Երբ մտանք երկրորդ գիծ, 14 զինվոր կար։ Էդ էրեխեքը ո՜նց էին ուրախացել։ Օրուկես էր անցել, բայց ոչ մի բան չէինք կերել, միայն ջուրն էր հերիքում։ Մտածում ենք՝ հեսա հաց կբերեն։ Որ մտանք երկրորդ գիծ, լույսն արդեն բացվում էր, չէինք կարող շարժվել։ «Խրամատն» էլ որ մտանք, գոտկատեղից բարձր դրսում էր։ Ոչ լապատկա կար, ոչ մի բան չկար, որ գոնե կարողանայինք փորեինք։ Փետ ենք գտել, դանակով սրել, փորել եւ ձեռքով հողը հանել»,- պատմում է Լեւոն Ղազարյանը։ Առաջին օրն առանց զրահաբաճկոնի են անցկացել։

Գիշերը շատ ցուրտ էր։ Կամավորականներից մեկը սկսել էր դողալ, Լեւոնը մի սրբիչ էր գտել ու նրան տվել, բայց դա չէր օգնել ու սկսել էին խրամատի մեջ վազել։ Առաջին օրը զինվորներն իրենց հացից էին հյուրասիրել կամավորականներին, բայց վերջիններս հրաժարվել էին՝ տեսնելով, որ հացը չի բավականացնի բոլորին։

Լեւոն Ղազարյանը հիշում է, որ առաջին գիծն իրենցից 300 մետրի վրա էր։ Թշնամու հրետանին ու անօդաչուներն անընդհատ աշխատում էին երկրորդ գծի ուղղությամբ, քանի որ մեր հրետանին երկրորդ գծի թիկունքում էր տեղակայված ու այդտեղից էր գործում։

Ի վերջո, սեպտեմբերի 28-ի երեկոյան կամավորականներից 5 հոգու բարձրացրել էին առաջին գիծ, որտեղ պայմանագրային զինծառայողներ էին։ Այդտեղ էլ երկու օրվա ընթացքում առաջին անգամ կարողացել էին մի փոքր հաց ուտել, սուրճ խմել։ Առաջին գծում գետնատնակ՝ «բլինդաժ» կար, որը, սակայն, ըստ Լեւոնի, հազիվ 4 հոգի կտեղավորեր։ Ջուր չկար, ասում է՝ հավանաբար, ջրատարը վնասվել էր արկակոծությունից։

«Հաց բերում էին օրը մի անգամ՝ իրիկունը, եթե հաջողվեր ավտոն գար, որովհետեւ կարող է չստացվեր։ Գիշերային տեսանելիության երկու սարք ունեինք, երկու ժամ հետո էլեմենտները նստում էին, քոռ-քոռ կանգնում էինք։ Ակումլյատորները զարյադկա արած բերում էին, տալիս, բայց երկու ժամ հետո դարձյալ նստում էին։ Գիշերվա կեսին բան չէիր տեսնում։ Ամբողջ զինումը ավտոմատներն էին, մի հատ նռնականետ, մի հատ էլ ԿՊՎՏ գնդացիր, տարածքն էլ՝ ամբողջովին հարթավայրային»,- նշում է Լեւոն Ղազարյանը։

-Ձեզ ի՞նչ հիմքով են զենք տվել,- հարցնում ենք նրան՝ հաշվի առնելով, որ փաստաթուղթ չէին ներկայացրել։

-Ցուցակով գրել են, տվել։

-Իսկ եթե թուրքի հետախույզ լինեի՞ք։

Լեւոն Ղազարյանը ուսերն է թոթվում։ Դեռ այս պատմությունը ներկայացնելուց առաջ նա հարցրեց․ «Ուզու՞մ եք իմանալ, թե ինչ է կատարվել։ Բարդակ էր, բար-դակ»։

Մարտակերտի զորամասի շտաբում Լեւոն Ղազարյանն ասել էր, որ ավիացիայի մասնագետ է, կարող է օգտակար լինել, եթե մերոնք ավիացիա կիրառելու լինեն, ինքը կարող է կոորդինատներ տալ։ Բայց դրա կարիքն այդպես էլ չեղավ։  

Հոկտեմբերի 1-ին ավագ լեյտենանտ Ղազարյանին շտաբից կանչել էին ու ասել, որ Գրիգորը վիրավորվել է։ Հայրը սկսել էր ծանոթներին զանգել, խնդրել, որ հոսպիտալներում փնտրեն, բայց բարեկամներն արդեն գիտեին Գրիգի զոհվելու մասին։